Τι είναι οι εγκλίσεις;

Ας παρατηρήσουμε το ίδιο ρήμα στις παρακάτω προτάσεις:

1. Δένω τα κορδόνια των παπουτσιών μου.

2. Δεν ξέρω να δένω τα κορδόνια των παπουτσιών μου.

3. Δένε τα κορδόνια των παπουτσιών σου.

4. Έχω δέσει τα κορδόνια των παπουτσιών μου.

5. α) Δένοντας τα κορδόνια των παπουτσιών μου βρήκα ένα ευρώ // β)Τα κορδόνια των παπουτσιών μου είναι δεμένα.

Όπως διαπιστώνεις το ίδιο ρήμα (δένω) εμφανίζεται με διαφορετικές μορφές στις παραπάνω προτάσεις. Αυτές οι διαφορετικές μορφές εκφράζουν και διαφορετικές σημασίες. Δηλαδή με την πρόταση «δένω τα κορδόνια των παπουτσιών μου» δηλώνουμε κάτι αληθινό, ενώ με την πρόταση «δένε τα κορδόνια των παπουτσιών σου» διατάζουμε κάποιον. Αυτές οι διαφορετικές μορφές του ρήματος είναι οι εγκλίσεις. Εννοείται, βέβαια, πως ο ομιλητής αποφασίζει κάθε φορά με ποιο τρόπο θα μιλήσει, άρα με ποια μορφή του ρήματος θα εκφράσει αυτό που θέλει, ανάλογα με τον στόχο που θέλει να πετύχει. Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι:

Πόσες και ποιες εγκλίσεις έχουμε;

Από τα προηγούμενα παραδείγματα συμπεραίνουμε ότι το ρήμα εμφανίζεται με πέντε διαφορετικές μορφές. Άρα, έχουμε πέντε εγκλίσεις. Αυτές είναι η οριστική, η υποτακτική, η προστακτική, το απαρέμφατο και η μετοχή.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τις εγκλίσεις μπορούμε να τις χωρίσουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α) στις προσωπικές και β) στις απρόσωπες.

• α) προσωπικές εγκλίσεις, αυτές δηλαδή που έχουν διαφορετικούς τύπους για τα διαφορετικά πρόσωπα του ρήματος. Στις προσωπικές κατατάσσονται: α) η οριστική, β) η υποτακτική και γ) η προστακτική

• β) απρόσωπες εγκλίσεις, αυτές δηλαδή που έχουν τον ίδιο τύπο για τα διαφορετικά πρόσωπα του ρήματος. Στις απρόσωπες εγκλίσεις κατατάσσονται: α) το απαρέμφατο και β) η μετοχή

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Στους πίνακες που ακολουθούν φαίνονται οι διαφορετικοί τύποι για τα διαφορετικά πρόσωπα του ρήματος στις προσωπικές εγκλίσεις στον ενεστώτα της ενεργητικής φωνής του ρ. δένω στην καταφατική και αρνητική μορφή:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τις εγκλίσεις σε όλους τους χρόνους μπορείς να τις βρεις εδώ

Από τη μελέτη των παραπάνω πινάκων συμπεραίνουμε ότι για να σχηματίσουμε την υποτακτική χρησιμοποιούμε τους ίδιους τύπους με εκείνους της οριστικής, χρησιμοποιούμε όμως επιπλέον το μόριο να ή τους συνδέσμους αν, εάν, σαν, πριν, πριν να, μόλις, προτού, άμα, για να, μήπως, μην (με τη σημασία του μήπως).

Στην αρνητική μορφή η οριστική έχει άρνηση δεν, ενώ η υποτακτική έχει άρνηση μην.

Για την οριστική στον Μέλλοντα χρησιμοποιούμε το μόριο θα.

Η προστακτική έχει τύπους μόνο για το β’ ενικό και το β’ πληθυντικό και έχει διαφορετικούς τύπους από την οριστική, τουλάχιστον για το β’ ενικό (δένε). Η προστακτική δεν έχει τύπους για την άρνηση*. Όταν θέλουμε να δώσουμε αρνητική προσταγή χρησιμοποιούμε την υποτακτική, π.χ.

Τρέχα γρήγορα (προστακτική) / Μην τρέχεις γρήγορα (υποτακτική).

Με λίγα λόγια:

Στην οριστική χρησιμοποιούμε το μόριο θα και την άρνηση δεν.

Στην υποτακτική χρησιμοποιούμε τα μόρια να ή ας και την άρνηση μην.

Η προστακτική έχει δικούς της τύπους και δεν έχει άρνηση.

* Σημείωση

Το αν έχει η προστακτική άρνηση ή όχι είναι ένα θέμα αρκετά αμφιλεγόμενο.

Στο παλιό συντακτικό του Γυμνασίου δηλώνεται ότι η προστακτική χρησιμοποιείται και αποφατικά, δηλ. έχει άρνηση.

Στη «Νεοελληνική Σύνταξις» του Τζάρτζανου, εκδ. Κυριακίδη, τ.Α', σελ. 292 (§ 192.2) δηλώνεται ότι η προστακτική χρησιμοποιείται μόνο καταφατικά και οι περιπτώσεις με την άρνηση (π.χ. μην γελάτε) είναι υποτακτική. Όμως στη σελ. 295 § 193 αναφέρεται ότι: «η προστακτική εν γένει είναι η έγκλισις της δεδηλωμένης απαιτήσεως, ήτοι εκφράζει κυρίως προσταγή ή απαγόρευσι (άρνησις μή)... Μή φωνάζετε».

Στη γραμματική των Holton, Mackridge, Φιλιππάκη, εκδ. Πατάκη, σελ. 207, αναφέρεται ξεκάθαρα ότι η προστακτική δεν έχει άρνηση.

Στην πρόσφατη γραμματική του Γυμνασίου δεν γίνεται ξεκάθαρη αναφορά.

Και στη γραμματική του Δημοτικού δεν γίνεται ξεκάθαρη αναφορά.

Η οριστική και η σημασία της

Συνοπτική παρουσίαση

Η οριστική στις κύριες προτάσεις είναι έγκλιση των προτάσεων κρίσης και έχει άρνηση δεν.

Η οριστική εμφανίζεται σε όλους τους χρόνους:

Η οριστική εκφράζει κυρίως κάτι που είναι πραγματικό και χρησιμοποιείται για να περιγράψει γεγονότα ή καταστάσεις.

Εκτός από την παραπάνω λειτουργία χρησιμοποιείται για να εκφράσει: α) κάτι που είναι δυνατό να γίνει (με το μόριο θα) β) την πιθανότητα (με το μόριο θα).

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Αναλυτική παρουσίαση

Η οριστική φανερώνει κυρίως:

α) το πραγματικό, π.χ.

Κοιτάζει το γαλάζιο πουλί.

β) το βέβαιο,

Το νερό της θάλασσας δεν πίνεται.

Συχνά όμως στον λόγο παίρνει κι άλλες σημασίες. Έτσι φανερώνει:

γ) το δυνατό και λέγεται δυνητική οριστική. Σχηματίζεται με το μόριο θα και οριστική παρατατικού ή υπερσυντέλικου, π.χ.

Θα έδινα τα πάντα, για να πετύχω.

Θα είχα δώσει τα πάντα, για να πετύχω.

δ) το πιθανό και λέγεται πιθανολογική οριστική. Σχηματίζεται με το πιθανολογικό μόριο θα και οριστική κάθε χρόνου, π.χ.

Δεν θέλει να ακολουθήσει· θα κουράστηκε μάλλον.

ε) παράκληση (παρ. στ), π.χ.

Δεν έρχεσαι αύριο μαζί μου στη δουλειά;

στ) υπόθεση. Σχηματίζεται με τα μόρια αν, εάν, άμα και οριστική κάθε χρόνου, π.χ.

Αν είσαι καλό παιδί, θα σου πάρω παγωτό.

Αν ήσουν καλό παιδί, θα σου έπαιρνα παγωτό.

Δες σε νέα καρτέλα την κλίση του ρήματος με όλες τις εγκλίσεις

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τα παραδείγματα είναι παρμένα από το Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

Σημειώσεις:

Η οριστική του ενεστώτα χρησιμοποιείται πολλές φορές αντί για προστακτική

α. άμεση προσταγή, π.χ.

Βάζεις τα αβγά, τα χτυπάς με τη ζάχαρη και μετά προσθέτεις τα στερεά υλικά. (βάλε, χτύπα, πρόσθεσε)

β. σε εκδηλώσεις επιθυμίας που γίνονται με λεπτότητα, π.χ.

Αν τύχει και αργήσω, με περιμένεις λίγο (περίμενέ με).

Η υποτακτική και σημασία της

Η υποτακτική είναι έγκλιση των προτάσεων επιθυμίας και έχει άρνηση μην.

Η υποτακτική δεν εμφανίζεται στους μελλοντικούς χρόνους.

Η υποτακτική δεν τοποθετείται σε χρονική βαθμίδα, είναι δηλαδή άχρονη έγκλιση. Για να γίνει κατανοητό ας σκεφτούμε τον τύπο της υποτακτικής να παίξω. Γραμματικά το εντάσσουμε εξαιτίας του θέματος (παιξ-) στον αόριστο. Όπως ξέρουμε, ο αόριστος δηλώνει μια πράξη που έγινε στο παρελθόν. Ο τύπος όμως να παίξω δεν δηλώνει παρελθόν, αλλά κάτι που επιθυμούμε να γίνει στο μέλλον. Συνεπώς δεν συμβαδίζει, να το πούμε έτσι, με την παρελθοντική σημασία του αόριστου, και μένει εκτός χρόνου, είναι με άλλα λόγια άχρονη έγκλιση.

Σχηματίζεται κυρίως με τα μόρια να, ας, αλλά και με τα μακάρι να, άμποτε να, είθε να, όταν εκφράζει ευχή.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η υποτακτική φανερώνει κυρίως:

α) το ενδεχόμενο, π.χ.

Αν βρω λίγο  χρόνο, θα ζωγραφίσω

β) το επιθυμητό, π.χ.

Ας γίνω πρώτα καλά, και ύστερα βλέπουμε.

Μέσα στον λόγο όμως παίρνει κι άλλες σημασίες. Έτσι φανερώνει:

γ) προτροπή και λέγεται προτρεπτική υποτακτική, π.χ.

Εδώ ας σταθώ κι ας ξαποστάσω.

δ) παραχώρηση και λέγεται παραχωρητική υποτακτική, π.χ.

Ας έρθει κι αυτός, αφού το θέλει.

ε) ευχή και λέγεται ευχετική υποτακτική. Σχηματίζεται με τα μόρια άμποτε, είθε, μακάρι να, ας και οριστική παρελθοντικού χρόνου, π.χ.

Ας πάει στο καλό.

στ) το δυνατό και λέγεται δυνητική υποτακτική, π.χ.

Τότε να δεις τι αξίζω.

ζ) απορία και λέγεται απορηματική υποτακτική, π.χ.

Να το πω; Να μην το πω; Τι να κάνω;

η) το πιθανό και λέγεται πιθανολογική υποτακτική, π.χ.

Και να έρθει και να μην έρθει, εγώ θα πάω.

θ) προσταγή ή απαγόρευση και λέγεται προστακτική ή απαγορευτική υποτακτική, π.χ.

Να μην μου ξαναμιλήσεις.

Δες σε νέα καρτέλα την κλίση του ρήματος με όλες τις εγκλίσεις

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τα παραδείγματα είναι παρμένα από το Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

Η προστακτική και η σημασία της

Η προστακτική χρησιμοποιείται στις ανεξάρτητες προτάσεις. Είναι έγκλιση των προτάσεων επιθυμίας.

Η προστακτική εμφανίζεται μόνο σε δύο χρόνους, στον ενεστώτα και στον αόριστο:

Η προστακτική δεν τοποθετείται σε χρονική βαθμίδα, είναι δηλαδή άχρονη έγκλιση. Για να γίνει κατανοητό ας σκεφτούμε τον τύπο της προστακτικής παίξε. Γραμματικά το εντάσσουμε εξαιτίας του θέματος (παιξ-) στον αόριστο. Όπως ξέρουμε, ο αόριστος δηλώνει μια πράξη που έγινε στο παρελθόν. Ο τύπος όμως παίξε δεν δηλώνει παρελθόν, αλλά κάτι που επιθυμούμε να γίνει στο μέλλον. Συνεπώς δεν συμβαδίζει, να το πούμε έτσι, με την παρελθοντική σημασία του αόριστου, και μένει εκτός χρόνου, είναι με άλλα λόγια άχρονη έγκλιση.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η προστακτική φανερώνει: α) προσταγή, β) προτροπή, γ) απαγόρευση, ή ακόμα και: δ) παράκληση, ε) ευχή, στ) έντονη περιέργεια.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τα παραδείγματα είναι παρμένα από το Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

* Σημείωση

Το αν έχει η προστακτική άρνηση ή όχι είναι ένα θέμα αρκετά αμφιλεγόμενο.

Στο παλιό συντακτικό του Γυμνασίου δηλώνεται ότι η προστακτική χρησιμοποιείται και αποφατικά.

Στη «Νεοελληνική Σύνταξις» του Τζάρτζανου, εκδ. Κυριακίδη, τ.Α', σελ. 292 (§ 192.2) δηλώνεται ότι η προστακτική χρησιμοποιείται μόνο καταφατικά και οι περιπτώσεις με την άρνηση (π.χ. μην γελάτε) είναι υποτακτική. Όμως στη σελ. 295 § 193 αναφέρεται ότι: «η προστακτική εν γένει είναι η έγκλισις της δεδηλωμένης απαιτήσεως, ήτοι εκφράζει κυρίως προσταγή ή απαγόρευσι (άρνησις μή)... Μή φωνάζετε».

Στη γραμματική των Holton, Mackridge, Φιλιππάκη, εκδ. Πατάκη, σελ. 207, αναφέρεται ξεκάθαρα ότι η προστακτική δεν έχει άρνηση.

Στην πρόσφατη γραμματική του Γυμνασίου δεν γίνεται ξεκάθαρη αναφορά.

Και στη γραμματική του Δημοτικού δεν γίνεται ξεκάθαρη αναφορά.

Συγκεντρωτικός πίνακας με τις σημασίες των εγκλίσεων

Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι στον προφορικό λόγο η σημασία της κάθε έγκλισης γίνεται φανερή από τα εξωγλωσσικά στοιχεία, δηλαδή από τον τόνο της φωνής, από την έκφραση του προσώπου, από τις κινήσεις των χεριών ή από τη στάση του σώματος.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τα παραδείγματα είναι παρμένα από το Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

Ασκήσεις

1. Να βρεθεί η έγκλιση των ρημάτων στις παρακάτω προτάσεις *
2. Να βρεθεί η έγκλιση και η σημασία της στα ρήματα των παρακάτω προτάσεων **
3. Σε ποια έγκλιση βρίσκονται τα ρήματα των παρακάτω προτάσεων; Τι δηλώνουν; * (σχ. βιβλ. Β Γ/σίου, 2η ενότητα)
4. Να βρεθεί η έγκλιση και η σημασία της στα ρήματα των παρακάτω προτάσεων ** (σχ. βιβλ. Β Γ/σίου, 2η ενότητα)
5. Προσπάθησε να βρεις την έγκλιση των ρημάτων με τη βοήθεια των μορίων, των αρνήσεων και της σημασίας 
6. Να βρεθεί η έγκλιση των ρημάτων © Κωνσταντίνα Σάιτ, εφαρμογή e-me
7. Να βρεθεί η έγκλιση και η σημασία της © Κωνσταντίνα Σάιτ, εφαρμογή e-me

Βιβλιογραφία

	Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β' Γ' Γυμνασίου, Σωφρόνης Χατζησαββίδης - Αθανασία Χατζησαββίδου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α, 2011
	Νεοελληνική Γραμματική, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941
	Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, David Holton - Peter Mackridge - Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Πατάκης, Αθήνα, 1999
	Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης - Γ. Μπαμπινιώτης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005
	Γραμματική Ε, Στ Δημοτικού, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton - Μιχ. Γεωργιαφέντης - Γεώργιος Κοτζόγλου - Μαργαρίτα Λουκά, ΟΕΔΒ, Αθήνα
	Εφαρμοσμένη Γραμματική της Δημοτικής και Συντακτικό, Γιάννη Β. Παπαναστασίου, Αθήνα, 1989
	Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση
	Νεοελληνική Γλώσσα Α' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006
	Νεοελληνική Γλώσσα Β' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006
	Νεοελληνική Γλώσσα Γ' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006